بیماریهای دهان و دندان
پس از مطالعه این موضوعات ، انتظار می رود به سوالات زیر پاسخ داده بتوانید.
1. چگونگی ایجاد پوسیدگی را توضیح دهید.
2. علائم پوسیدگی دندان را نام ببرید.
3. محلهای شایع بروز پوسیدگی دندان را بیان کنید.
4. تفاوت لثه سالم و لثه ملتهب را توضیح دهید.
5. علت بیماری لثه و عوامل مؤثر بر پیشرفت آنرا بیان کنید.
6. توصیه های لازم در زمان بروز برفک را توضیح دهید.
7. توصیه های لازم را در زمان بروز تبخال بیان کنید.
8. عوامل دهانی و خارج دهانی بوی بد دهان را نام ببرید.
پوسیدگی دندان
تعریف پوسیدگی: پس از خوردن غذا چنانچه بهداشت دهان و دندان رعایت نشود، لایه ای میکروبی بر روی سطوح دندانها تشکیل می شود که با گذشت زمان میکروبهای موجود در این لایه مواد قندی را به اسید تبدیل می کنند. این اسید، مینای دندان را بمرور حل کرده و باعث ایجاد پوسیده گی می شود.
عوامل پوسیدگی
این عوامل عبارتند از:
عدم رعایت صحیح و به موقع بهداشت دهان و دندان (عدم استفاده از مسواک و نخ دندان) : چنانچه پس از مصرف مواد غذایی سطح دندانها تمیز نگردد، میکروبهای داخل دهان به همراه خرده های مواد غذایی و مواد قندی، لایه ای را روی دندانها تشکیل می دهند که پلاک میکروبی نامیده می شود، این پلاک لایه ای نرم، بی رنگ و چسبنده است که می توان پس از استفاده از قرص های آشکار کننده آنها را مشاهده نمود. همچنین این لایه به تنهایی با آب شسته نشده و برای پاک کردن آن از سطوح دندانها باید ابتدا از نخ دندان استفاده کرده و سپس دندانها را به دقت مسواک بزنیم.
پس از خوردن غذا و رسیدن مواد قندی به میکروبهای پلاک میکروبی، حدود۲ تا ۵ دقیقه بعد، اسید تولید می شود که در طی ۱۰ دقیقه میزان این اسید به حداکثر مقدار می رسد و تا حدود یک ساعت، محیط دهان در حالت اسیدی باقی می ماند تا به حالت عادی برگردد. به همین علت بسیار تأکید می شود که در صورت همراه نداشتن مسواک، حداقل دهان خود را پس از مصرف مواد غذایی با آب شستشو دهید
مصرف نا مناسب مواد قندی: مصرف مواد قندی را محدود به وعده های اصلی غذایی (صبحانه، نهار و شام) کنید که پس از آن شستشوی دهان انجام می گیرد. در فاصله بین دو وعده غذایی اصلی، تا آنجا که ممکن است، از خوردن مواد قندی پرهیز نمایید. زیرا با خوردن مواد قندی بیشتر، خطر پوسیدگی دندانها هم بیشتر می شود.
مقاومت شخص و دندان: کمبود مقاومت شخص و دندان می تواند به یکی از سه علل ارثی، مادرزادی و یا اکتسابی باشد
محلهای شایع پوسیدگی:
محلهای شایع تجمع پلاک میکروبی بر سطح دندانها ، مکانهای شایع پوسیدگی در دندانها می باشند که شامل سه ناحیه زیر است:
شیارهای سطح جونده: در سنین اولیه رویش دندانهای آسیای دائمی که دارای شیارهای عمیق می باشند، به دلیل تجمع مواد غذایی در بین شیارها، احتمال ایجاد پوسیدگی خیلی زیاد می باشد.
سطوح بین دندانی: بعلت عدم دسترسی موهای مسواک به این منطقه و عدم استفاده از نخ دندان، میزان تجمع مواد غذایی و در نهایت احتمال پوسیدگی در این سطوح بالاست. لازم به ذکر است که این مناطق را تنها با استفاده از نخ دندان می توان تمیز کرد
طوق دندان یا ناحیه اتصال لثه با دندان : معمولا میکروبها در ناحیه طوق دندان تجمع می یابند. بنابراین اگر در هنگام مسواک کردن، دقت کافی برای تمیز کردن این ناحیه صورت نگیرد، پوسیدگی طوق دندان ایجاد می گردد، تجمع میکروبها در این ناحیه باعث بروز بیماریهای لثه هم می شود.
علائم پوسیدگی دندان :
پوسیدگی دندان با علائمی همراه است که در زیر آورده شده اند:
• تغییر رنگ مینای دندان به قهوه ای یا سیاه
• سوراخ شدن دندان
بوی بد دهان
• حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام خوردن غذا یا نوشیدنی های سرد، گرم، ترش یا شیرین که بسته به شدت پوسیدگی متفاوت است
• حساس بودن یا درد گرفتن دندان هنگام فشار دندانها روی هم یا هنگام غذا خوردن
• پوسیدگی بین دندانی می تواند باعث گیر کردن مواد غذایی بین دندانها و یا پاره شدن نخ دندان هنگام استفاده بشود.
مراحل پیشرفت پوسیدگی:
پوسیدگی یک روند تدریجی است که برای ایجاد آن، زمان زیادی لازم است. مراحل ایجاد پوسیدگی، به شرح زیر است:
• شروع پوسیدگی از مینای دندان می باشد که معمولا با یک تغییر رنگ همراه است (قهوه ای یا سیاه رنگ)
• با ادامه پوسیدگی به لایه زیرین (داخل عاج) دندان حساس به سرما، گرما و شیرینی می شود و حتی گاهی در دندان، دردهای کوتاه مدت و گذرا و شدید ایجاد می شود.
• در نهایت پوسیدگی به مغز دندان می رسد. این حالت، معمولا با دردهای شدید شبانه ، مداوم و خود بخودی همراه می باشد و در صورت عدم درمان، در انتهای ریشه دندان عفونت ایجاد می شود که می تواند با ایجاد تورم بر روی لثه و یا گاه تورم در گاهی ممکن است که بدنبال درد شدید دندانی، به طور ناگهانی این درد ساکت شود که نشانه مرگ کامل مغز دندان است. چنین دندانی بعنوان کانون عفونی برای بدن محسوب می شود که هر لحظه ممکن است باعث بروز مجدد عفونت شدید، تورم و آبسه حاد گردد.
نحوه برخورد با بیماران مبتلا به درد دندانی :
• در صورتیکه بیمار با درد مراجعه کرد، قبل از ارجاع بیمار، جهت تسکین بیمار طبق جدول دارویی به وی قرص مسکن بدهید.
• حتما به بیمار توصیه نمائید که قرص مسکن را با آب میل کند و از استفاده موضعی آن بر روی لثه یا دندان در محل درد خودداری نماید، زیرا به بافتهای دهان صدمه شدیدی خواهد زد.
• پس از خوردن هر وعده غذایی دهان و بویژه دندان پوسیده را با مسواک بخوبی تمیز نماید.
• بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
لثه و بیماریهای آن
تعریف لثه سالم : لثه سالم علائمی دارد که بدین صورت است
• رنگ صورتی
• قوام سفت و محکم
• تبعیت شکل لثه از شکل و طرز قرار گرفتن دندانها
• تیز بودن لبه آن بطوریکه مثل لایه ای روی دندان کشیده شود.
• عدم وجود هر گونه ناهمواری یا لبه پهن بین دندان و لثه ، بطوریکه فضای بین دندانها توسط لثه پر شود.
با عدم رعایت بهداشت دهان و دندان، بافت نگهدارنده دندان (استخوان فک و لثه ) دچار بیماری می شوند. در ابتدا لثه پرخون، قرمز و متورم می گردد که در این حالت به هنگام گاز گرفتن مواد غذایی سفت مثل سیب یا مسواک زدن، مستعد خونریزی می شود.
بیماری لثه معمولا با درد همراه نمی باشد و روندی کند دارد. بنابراین بیمار کمتر متوجه مشکل خود می شود. همین عامل سبب پیشرفت بیماری و تحلیل لثه و استخوان فک می گردد به تدریج دندان لق شده و خود بخود می افتد یا اینکه باید کشیده شود. در واقع این بافتهای نگاه دارنده اطراف دندان است که دچار بیماری شده و نهایتا به کشیدن دندان منتهی می شود.
علت بیماری لثه :
چنانچه پلاک میکروبی توسط مسواک و نخ دندان از سطح دندانها پاک نگردد و مدت طولانی روی دندان بماند، به لایه ای سخت به رنگ زرد یا قهوه ای تبدیل شده که جرم دندان نامیده می شود. جرم دندانی با مسواک پاک نمی شود و مانند یک لایه سیمانی سخت روی قسمتی از سطح دندان می چسبد و چون سطح زبر و خشنی دارد، باعث می شود پلاک میکروبی بیشتری روی آن تشکیل شده و سبب پیشرفت بیماری گردد.
در صورت تشکیل جرم، با مراجعه به دندانپزشک یا بهداشتکار دهان و دندان باید دندانها را جرمگیری کرد . لازم به ذکر است که کشیدن سیگار، چپق، قلیان و ... تشکیل جرم دندان را تشدید می نماید.
عوامل مؤثر در پیشرفت بیماری لثه :
بر روی لثه و سلامت آن عوامل بسیاری تأثیر می گذارند که مهمترین آنها عبارتند از:
• قدرت سیستم دفاعی بدن
• وضعیت قرار گیری دندانها
• بیماریهای سیستمیک (مانند: دیابت، ایدز و ...)
• استعمال دخانیات و الکل
بیماریها و مشکلات شایع دهان
برفک:
برفک یک نوع بیماری قارچی است که بصورت دانه های بسیار ریز سفید رنگ به تعداد خیلی زیاد در قسمتهای مختلف دهان (بویژه کام، روی زبان و داخل گونه ها) ظاهر می شود ویژگی مهم دانه ها این است که براحتی کنده شده و نقاط قرمز و خونریزی دهنده از خود بجا می گذارند.
علل بروز برفک بقرار زیرند:
• در نوزادان، ممکن است دهان کودک به هنگام تولد آلوده شود که ضایعات برفکی معمول در نوزادان بصورت لکه های سفید نرم چسبنده روی مخاط دهان می باشد.
• در شیرخواران، آلوده بودن پستانک یا شیشه شیر به قارچ مولد بیماری می تواند باعث ایجاد بیماری شود.
• در کسانیکه دندان مصنوعی آنها کثیف، کهنه ، ترک خورده یا شکسته باشد که در این افراد نواحی سفید یا قرمزی در زیر پروتز کامل یا پارسیل پیشرفت می کند.
• در افرادیکه به بیماریهای تضعیف کننده مانند سل، سرطان خون، ایدز یا دیابت مبتلا هستند یا شیمی درمانی می شوند.
در افرادیکه بهداشت دهان آنها ضعیف می باشد.
• گاهی در دوران بارداری.
• در کسانی که تغییرات مشخصی در مجموعه میکروبی طبیعی داخل دهان آنها ایجاد گردیده است؛ مثل افرادیکه مکرر از آنتی بیوتیکها یا دهانشویه های ضد باکتری استفاده می کنند. برفک در این افراد معمولا با احساس داغی در دهان و گلو بدنبال ظهور ضایعات سفید همراه می باشد.
در صورت مشاهده برفک در دهان بیماران، توصیه های زیر را در نظر داشته باشید:
• در شیرخوار استفاده از قطره و برای پستان مادر استفاده ازپماد نیستاتین
مادر روزی یکبار پستان خود را با آب خالی بشوید.
مادر قبل از شیر دادن، دستهای خود را با آب و صابون را خوب بشوید.
قبل از استفاده نوزاد از شیشه شیر یا پستانک، حتمأ توسط مادر بخوبی شسته شود.
در موارد زیر ارجاع بیمار به مرکز بهداشتی درمانی ضروری است:
• وجود برفک روی لوزه ها و حلق کودک
• اگر با وجود انجام توصیه های لازم توسط مادر، به مدت 5 روز ، برفک نوزاد برطرف نشود.
• همراهی تب، سرفه یا تنگی نفس با برفک
• وقوع برف در جوانانی که بیماری خاصی ندارند و یا داروهای خاصی مصرف نمی کنند.
• افرادی که از دندان مصنوعی استفاده می کنند.
تبخال:
تبخال یک بیماری ویروسی و قابل انتقال می باشد. این بیماری بصورت تاولهای پر از آب (بیشتر در اطراف دهان و گوشه لب ها) دیده می شود.
در هنگام مشاهده تبخال توصیه می شود که موارد زیر را در نظر داشته باشید:
تاولها را نباید ترکاند؛ چون قابل انتقال به دیگر نقاط بدن شخص یا دیگر افراد است.
اگر تاولها ترکیدند، سریع منطقه با آب فراوان و سپس صابون یا بتادین شستشو داده شود.
تا زمانیکه ضایعه تبخال روی لب وجود دارد، باید از بوسیدن دیگران خودداری کرد.
در صورت درد زیاد بایستی بیمار را به پزشک ارجاع داد. و نباید افرادی را که مبتلا به تبخال هستند، تا زمان خوب شدن معاینه کنید. در صورت داشتن درد و ناراحتی بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید تا با استفاده از دستکش معاینه شوند.
آفت:
آفت زخمی ساده و دردناک است که در نقاط مختلف دهان مثل داخل لب، گونه با کف دهان ظاهر می گردد این ضایعه بصورت زخمی بزرگ یا چند زخم کوچک دیده می شود و معمولا در زنها (بخصوص در طی دوران قاعدگی) بیشتر دیده می شود.
فاکتورهای مؤثر در ایجاد آفت های دهانی عود کننده بشرح زیر معرفی شده اند:
ارث
اختلالات خونی مانند کمبود آهن و ویتامین B
نقص سیستم ایمنی بدن
ضربه
استرس
اضطراب
حساسیت های غذایی مثل حساسیت به شیر و پنیر و...
در هنگام مواجه با بیمار دارای آفت، موارد زیر را در نظر داشته باشید:
اگر بیمار از درد آفت خیلی رنج می برد، او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
چون زخمهای آفت شبیه تبخالهای داخل دهانی است، بهتر است معاینه اینگونه بیماران با احتیاط و با استفاده از چوب زبان انجام شود تا دست با ضایعه تماس نیابد.
سرطان دهان
سرطان دهان در سراسر جهان یکی از شایعترین سرطانها و از ده عامل معمول مرگ و میر می باشد این بیماری با افزایش سن نسبت مستقیم دارد و در ۹۵% موارد در افراد بالای ۴۰ سال گزارش می شود. شایعترین سرطانهای دهانی در نواحی زبان، حلق و کف دهان رخ می دهد.
عوامل مؤثر در ایجاد سرطان دهان بشرح زیر معرفی شده اند:
افزایش سن
ضعف سیستم ایمنی بدن
تنباکو
نیکوتین سیگار
مصرف الکل
بنابراین اگر در ناحیه لب یا دهان تورم پا توده ای غیرطبیعی، زخم، تغییر رنگ واضح (سفیدی، قرمزی، کبودی و سیاهی) مشاهده نمودید که هر کدام از علائم زیر را داشته باشد، بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید:
در موقع لمس کردن سفت باشد
با علائم عمومی مثل تب، بیحالی، ضعف، سرفه، رنگ پریدگی و کاهش وزن همراه باشد.
رشد سریع داشته باشد یا بتدریج بزرگ شود.
بعد از سه هفته بهبود نیابد.
لازم به ذکر است که هر گونه درد یا مشکل در هنگام بلع و خونریزی غیر طبیعی دهانی نیاز به پیگیری و ارجاع خواهد داشت.
بوی بد دهان
عبارتست از بوی نامطبوعی که در هنگام صحبت کردن و یا نفس کشیدن بعضی از افراد احساس می شود که می تواند نشانه و علامتی از اختلالات دهان و دندان و یا بعضی بیماریهای سیستمیک باشد که می تواند از لحاظ اجتماعی نیز برای شخص ایجاد مشکل نماید.
عوامل داخل دهانی آن عبارتند از:
عدم رعایت بهداشت دهان و دندان (وجود پلاک میکروبی و وجود جرم دندانی)
اشکال در ترشح بزاق و یا قطع ترشح بزاق
دندانهای پوسیده عفونی
ناهنجاریهای دندانی و ردیف نبودن دندانها در فکین و گیر غذایی
بیماریهای لثه ای
زبان (به علت وجود شیارها بر روی آن و تمیز نشدن آنها)
پروتزهای دندانی نامناسب
جراحی های دهان و کشیدن دندان و عدم توجه به توصیه های دندانپزشک
ضایعات بدخیم دهانی
عوامل خارج دهانی بوی بد دهان عبارتند از:
بیماریهای بینی
سینوزیت
بیماریهای دستگاه تنفسی فوقانی
بیماریهای ریوی
بیماریهای دستگاه گوارش
اختلالات و تغییرات هورمونی زمان بلوغ یا حاملگی
دیابت
مصرف الکل و انواع دخانیات
سایر بیماریهای سیستمیک
نکته مهم: در هنگام مواجه شدن با چنین بیمارانی که از بوی بد دهان خود شکایت دارند، ابتدا کلیه عوامل داخل دهانی را بررسی کرده، با تأکید آموزش در جهت رعایت اصول بهداشتی دهان و دندان و زبان (مسواک کردن زبان) بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید.
آسیب دیدگی فک
شکستگی فک:
در شکستگی فک، یک یا چند مورد از علائم زیر دیده می شود:
درد شدید در ناحیه فک و صورت
ناتوانی بیمار در باز یا بسته نمودن دهان
تورم و کبودی روی صورت یا کف دهان
افزایش بزاق و ریزش آن به بیرون از دهان
جفت نشدن دندانها
تغییر شکل صورت
اقدامات اولیه در هنگامی که با اینگونه بیماران مواجه می شوید، به قرار زیر است:
راه تنفسی بیمار را باز نگهدارید
بیمار را در حالیکه به یک پهلو خوابانده اید (تا زبان و فک به جلو رانده شود و راه تنفس باز بماند)، به مرکز بهداشتی درمانی اعزام نمایید .
در رفتگی فک :
ممکن است به علت ضربه پا یا خمیازه کشیدن، مفصل فک از محل خود خارج شود. به این حالت در رفتگی فک گویند.
علائم آن به شرح ذیل است:
ناتوانی در بستن دهان
ناتوانی در صحبت کردن
احساس درد شدید در ناحیه جلو گوش
اقدامات اولیه در هنگامی که با اینگونه بیماران مواجه می شوید، به قرار زیر است:
بیمار را تسلی دهید تا از نگرانی خارج شود.
در ناحیه مفصل در رفته حوله گرم بگذارید.
بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع نمایید.
تأثیر متقابل بیماریهای دهان و دندان و بیماریهای سیستمیک
طبق مدارک بدست آمده و مطالعات انجام شده در دهه اخیر، مسائل مهمی در مورد رابطة میان سلامت عمومی افراد و بهداشت دهان و دندان آشکار شده است و این مطلب نشان دهنده تأثیر بیماریهای دهانی بر روی محدودة گسترده ای از دستگاههای مختلف بدن می باشد. بنابراین عدم رعایت بهداشت دهان و دندان نه تنها سبب بروز بیماریهای مربوط به حفره دهان می شود، بلکه می تواند دستگاههای حیاتی بدن را تهدید نماید و حتی سبب مرگ بیمار شود. دستگاههای مختلف بدن که ممکن است تحت تأثیر عفونت دهانی قرار گیرند به شرح زیر می باشد
بیماریهای قلبی- عروقی:
در مطالعه ای با پیگیری ۷ ساله، نشان داده شده است که مشکلات دندانی، بطور قابل ملاحظه ای با شیوع بیماریهای قلبی عروقی غیر کشنده در ارتباط بوده است. همچنین در مطالعه دیگری مشخص گردید که احتمال ابتلاء افراد به بیماریهای قلبی عروقی در افراد با بهداشت دهانی ضعیف و جرم دندانی زیاد، ۲ برابر بیش از دیگران می باشد
سکته مغزی و قلبی:
بیماریهای دهان و دندان یک عامل خطر ساز مستقل برای سکته محسوب می گردد. بنا بر یک تحقیق صورت گرفته، ۲۵% بیماران سکته کرده، عفونت دندانی قابل ملاحظه ای داشته اند
دیابت:
ارتباط میان دیابت و بیماریهای لثه ای بخوبی اثبات شده است. افزایش شیوع و شدت بیماریهای لثه ای در بیماران دیابتی منجر به آن شده است که بیماریهای دهانی بعنوان ششمین عارضه دیابت عنوان شوند. در مطالعه ای مشخص شد بیماریهای لثه ای اختلال در تنظیم قند خون افراد دیابتی را تسریع می کنند و نیز درمان بیماریهای الثه ای سبب کنترل بهتر قند خون در بیماران می گردد
ارتباط بیماریهای لثه و تولد نوزادان نارس:
طی تحقیقات صورت گرفته، شواهدی مبنی بر اینکه بیماریهای لثه شدید در زنان باردار ممکن است یک عامل خطرزای مهم برای تولد نوزاد نارس باشند، گزارش شده است
عوارض پوستی (کهیر، ریزش موی کانونی و...):
در مطالعات صورت گرفته، نمونه هایی از کهیر و ریزش موی کانونی با علت عفونت دندانی گزارش شده است
عوارض تنفسی
تظاهرات دهانی بیماریهای سیستمیک :
دیابت کنترل نشده تظاهرات دهانی متعددی دارد که شامل سوزش دهان، عفونتهای قارچی، بیماریهای لثه ای، پوسیدگی دندانی و خشکی دهان می باشد.
ایدز نیز از جمله بیماریهایی است که تظاهرات دهانی مخصوص به خود دارد. این تظاهرات عبارتند از بیماریهای ویروسی و قارچی، التهاب مخاط دهان، خشکی دهان و بیماریهای لثه ای که بدون وجود دلیل مشخصی، در دهان وجود دارند.
در برخی بیماریهای ویروسی مانند تبخال زخم های دردناک دهانی دیده می شود.
سرطان و روش های درمانی آن مثل اشعه درمانی سر و گردن و شیمی درمانی نیز عنوان گردیده است که بعلت بیماریهای لثه ای و خشکی دهان حاصل از مراحل درمان، سبب عود پوسیدگی خواهد شد.
در بیماران صرعی، بیماریهای لثه ای همراه با افزایش حجم، تورم و التهاب لثه گزارش شده است.
جهت بهبود اکثر ضایعات عنوان شده، رعایت بهداشت دهان و دندان ، مصرف مایعات و مواد غذایی پرکالری ضروری می باشد.
