پیشگیری از بیماری های دهان و دندان
 
استفاده از مسواک و خمیر دندان :
هدف اصلی از مسواک کردن، پاک کردن پلاک میکروبی از روی دندانها و لثه می باشد. درست مسواک کردن وقتی است که تمام سطوح دندانها و لثه بخوبی مسواک زده شود. بنابراین بهتر است مسواک کردن در فرصت مناسب و با زمان کافی و توأم با آرامش صورت پذیرد، چرا که کیفیت مسواک کردن (مسواک زدن صحیح) بهتر از تعداد دفعات آن اهمیت بیشتری دارد. البته ایده آل آن است که بعد از هر بار مصرف مواد غذایی یا مواد قندی، دندانهایمان را مسواک کنیم؛ ولی اگر نشد، در دو زمان مسواک کردن دندانها حتما باید صورت گیرد.
١. شب قبل از خواب: به دلیل اینکه در زمان خواب، جریان بزاق و حرکات زبان و گونه جهت تمیزکردن محیط دهان کاهش می یابد و دندانها مستعد پوسیدگی می شوند.
۲. صبح بعد از صبحانه
انتخاب یک مسواک خوب
شرایط یک مسواک خوب:
جنس :موهای مسواک از جنس نایلون نرم یا متوسط و سرموهای آن گرد باشد.
کیفیت : موهای مسواک منظم و مرتب باشد. معمولا نمی توان بیش از ۳ الی ۴ ماه از یک مسواک استفاده نمود. چون موهای آن خمیده و نامنظم می شود یا رنگ موهای آن تغییر می کند که در اینصورت حتمأ مسواک را باید تعویض نمود.
اندازه مسواک: مسواک کودکان ، کوچکتر از بزرگسالان است. همچنین اندازه دسته آن برای کودکان باید بگونه ای باشد که بخوبی در دستهای کوچک کودکان قرار بگیرد و هنگام استفاده در دست آنها نلغزد.
شکل مسواک : ترجیحا دسته مسواک مستقیم باشد و خمیدگی بیش از حد نداشته باشد؛ چرا که مسواکهایی که دارای دسته مستقیم هستند، قدرت پاک کنندگی بالاتری دارند.
نکته: مسواک جزء وسایل شخصی می باشد و هیچکس نباید از مسواک دیگری استفاده نماید.
خمیر دندان :
امروزه اکثر خمیر دندانها حاوی فلوراید هستند که سبب مقاومتر شدن دندان در برابر پوسیدگی می شود. خمیر دندانها دارای موادی هستند که به از بین بردن پلاک ، رنگدانه و کنترل رسوب کمک می کنند و نیز دارای خاصیت ضد پوسیدگی، ضد حساسیت ، خوشبو و خوش طعم کننده دهان میباشند.
نکات مهم:
لازم است مسواک کردن حتما با خمیر دندان انجام شود ولی در صورت عدم دسترسی به خمیر دندان با آب خالی هم می توان مسواک نمود. استفاده از نمک خشک، جوش شیرین یا سایر پودرها جهت مسواک کردن درست نیست، زیرا سبب ساییدگی مینای دندان و خراشیده شدن لثه می گردد. استفاده از آب نمک رقیق (نصف قاشق چایخوری در یک لیوان آب جوشیده سرد) بصورت دهانشویه جهت ضد عفونی کردن محیط دهان، کمک کننده است.
حداقل زمان برای مسواک زدن ۴ دقیقه می باشد
زمانهای مناسب برای مسواک زدن :
صبح ها بعد از صبحانه
ظهرها بعد از ناهار
شبها قبل از خواب
روش های درست مسواک کردن چیست؟
ابتدا دهان را با آب بشویید، سپس به اندازه یک نخود خمیر دندان را روی مسواک قرار داده و خمیر دندان را به داخل مو های مسواک فرو کنید.
دندان های بالا و پایین باید جداگانه مسواک شود، مسواک کردن کردن از قسمت عقب یک سمت دهان شروع می شود و به ترتیب کلیه سطوح خارجی، داخلی و جونده دندان ها مسواک زده می شود
هنگام مسواک کردن باید موهای مسواک با زاویه ۴۵ درجه نسبت به محور طولی دندان در محل اتصال لثه و دندان قرار گیرد.
بعد از قرار دادن مسواک روی دندان و لثه، ابتدا حرکت لرزشی (حرکات سریع و کوتاه) در محل باید صورت بگیرد و سپس با حرکت مچ دست، موهای مسواک روی سطح دندان از سمت لثه به طرف سطوح جونده چرخانده شود این حرکت حدود ۱۵ تا ۲۰ بار برای هر دندان باید انجام گیرد.
تمیز کردن سطوح داخلی دندانها هم مانند مسواک کردن سطوح خارجی آن صورت می گیرد ولی برای سطوح داخلی دندانهای جلو، مسواک را باید به صورت عمود بر روی سطح داخلی دندانها قرار داد و با حرکات بالا و پایین این سطوح را تمیز کرد
برای مسواک کردن سطح جونده، موهای مسواک را در تماس با سطوح جونده قرار داده و کمی فشار دهید تا موهای مسواک به خوبی به داخل شیار های سطح جونده وارد شود. سپس چند بار مسواک را به جلو وعقب بکشید تا به خوبی تمییز شود
چون خرده های مواد غذایی و میکروب ها روی سطح زبان جمع می شود، بهتر است هر چند روز یک بار روی زبان را هم با مسواک تمییز نمود. برای این کار مسواک در عقب زبان قرار می گیرد و به طرف جلو کشیده می شود .
تمییز کردن سطح زبان نقش مهمی در از بین بردن بوی بد دهان دارد، پس از مسوام کردن دندان ها و زبان باید دهان چندین بار با آب شسته شود. وقتی مسواک کردن دندان ها تمام شد، مسواک را خوب بشویید و در جای دور از آلودگی نگهداری کنید.
توجه کنید که هیچ وقت مسواک خیس را در جعبه سربسسته نگذارید؛ چون رطوبت هوای داخل جعبه زیاد شده و رشد میکروب ها را تسریع می کند.
 
استفاده از نخ دندان :
سطوح بین دندانی به هیچ وجه با استفاده از مسواک تمیز نمی شوند و تنها با استفاده از نخ دندان می توان این سطوح را تمیز کرد. نخ دندان، نخ ابریشمی مخصوصی است که باید آن را از داروخانه تهیه نمود. برای استفاده درست از نخ دندان باید:
قبل از استفاده دستها را با آب و صابون خوب بشوئید.
حدود ۳۰ تا ۴۵ سانتیمتر از نخ دندان را ببرید و دو طرف نخی را که بریده اید در هر دو دست به دور انگشت وسط بپیچید.
سه انگشت آخر را ببندید و دو دست را از هم دورکنید تا نخ محکم کشیده شود. به این ترتیب انگشت نشانه و شست هر دست آزاد می ماند.
قطعه ای از نخ به طول ۲ تا ۲/۵ سانتی متر را بین انگشتان شست و اشاره دستها نگهدارید.
برای واردکردن نخ بین دندانهای فک پایین از دو انگشت اشاره و بین دندانهای فک بالا از دو انگشت شست یا یک شست و یک انگشت اشاره استفاده کنید.
نخ را با حرکتی شبیه اره کشیدن به آرامی به فضای بین دندانها وارد کنید مراقب باشید فشار نخ، لثه را زخمی نکند.
پس از اینکه نخ را وارد فضای بین دندانی کردید ابتدا نخ را به سطح کناری دندان جلویی تکیه داده و با ملایمت به زیر لبه لثه برده و آن را به دیواره دندان چسبانده و چند بار به طرف بالا و پائین حرکت دهید  به آرامی این عمل را انجام دهید تا به لثه مجاور دندان آسیب نرسانید.
سپس قسمت تمیز نخ را در همان محل به سطح کناری دندان پشتی بچسبانید و همین کار را تکرار کنید. بعد از آن نخ را از لای دندانها خارج کنید. آن قسمت از نخ را که برای این دندانها استفاده کرده اید جابجا کنید و نخ کشیدن دندان بعدی را شروع کنید. این کار را برای تمام سطوح بین دندانها تکرارکنید.
توجه کنید که :
پشت آخرین دندان هر فک را نیز مثل دندانهای دیگر نخ بکشید
استفاده از نخ دندان برای کودک باید به کمک والدینی که آموزش دیده باشند، انجام پذیرد. پس از اینکه کودک مهارت کافی را بدست آورد، بهتر است تا مدتی با نظارت والدین این کار را انجام دهد.
بهتر است روزی دو بار (شبها قبل از خواب و صبحها بعد از صبحانه) از نخ دندان و مسواک استفاده کنید. در غیر اینصورت حداقل شبها قبل از خواب ابتدا از نخ دندان استفاده کرده، سپس دندانها را مسواک کنید.
اگر هنگام مسواک زدن و نخ کشیدن دندانها ، درد و خونریزی وجود داشت، جای نگرانی نیست. در اکثر مواقع با ادامه اینکار و برطرف شدن التهاب لثه درد و خونریزی هم از بین می رود. اگر پس از یک هفته علائم برطرف نشد حتما بیمار را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
نکته مهم:
به جای نخ دندان برای تمیز کردن سطوح بین دندانها از هیچ نوع نخ دیگر با وسایل سخت و نوک تیز مثل سنجاق و چوب کبریت استفاده نکنید. در ضمن توجه داشته باشید که خلال دندان وسیله ایست که به آسانی به لثه آسیب می رساند و استفاده از آن توصیه نمی شود.
فلوراید و روشهای مختلف استفاده از آن
فلوراید چیست؟
فلوراید یک ماده طبیعی است که باعث افزایش مقاومت دندانها در برابر پوسیدگی می شود. این ماده معمولا از راه آب آشامیدنی و کمتر از آن با غذاهای دریایی مثل ماهی و میگو، چای ، بعضی میوه ها و... به بدن انسان می رسد. میزان مطلوب فلوراید آب آشامیدنی ppm ۱ می باشد.  
حداکثر فواید فلوراید تنها زمانی حاصل می گردد که فلوراید مورد نیاز از راههای مختلف (مثل مصرف دهانشویه، آب فلورایددار، خمیر دندان حاوی فلوراید) تامین گردد.
نحوه تأثیر فلوراید بر روی دندانها :
فلورایدی که وارد بدن می شود، از طرق مختلف می تواند اثر بگذارد:
مصرف فلوراید سبب ورود آن به عاج و مینای دندانهای رویش نیافته می شود و سبب استحکام دندان و افزایش مقاومت آن در برابر پوسیدگی می گردد.
فلوراید مصرفی به داخل بزاق ترشح می شود که اگر چه غلظت ابزاقی آن کم است، غلظت آن در پلاک میکروبی زیاد بوده و سبب کاهش تولید اسید می شود که خود باعث کاهش پوسیدگی دندانی می شود. مصرف موضعی فلوراید (دهانشویه، خمیر دندان و...) باعث ورود آن به ساختمان دندان شده و در محکم شدن ساختمان دندان موثر است.
فلوراید باعث کاهش بروز پوسیدگی در دندانهای شیری به میزان و ۵۰-۴۰% و در دندانهای دائمی به میزان ۶۰-۵۰% می شود.
لازم به ذکر است که افزودن فلوراید به آب آشامیدنی جامعه در صورت امکان پذیر بودن، می تواند مؤثرترین روش برای پیشگیری از پوسیدگی دندانی باشد.
روشهای مختلف استفاده از فلوراید:
الف) روشهای موضعی:
دهانشویه سدیم فلوراید
خمیر دندان حاوی فلوراید
ژل و وارنیش فلوراید
نکته: برخی ترکیبات حاوی فلوراید با غلظت بالا مثل ژل باید توسط دندانپزشک و یا بهداشتکار دهان و دندان برای بیماران بکار برده شود .
 ب) روشهای خوراکی:
افزودن فلوراید به آب آشامیدنی
افزودن فلوراید به نمک ، شیر و .....
استفاده از قرص و قطره فلوراید
نکته : قرص و قطره فلوراید برای کودکان زیر ۱۲ سال موثر بوده و باید توسط دندانپزشک تجویز گردد .
فلوروزیس چیست؟
اگر مقدار فلوراید آب آشامیدنی یک منطقه بیش از اندازه باشد ، نقاط سفید رنگ ماتی روی دندانها دیده می شود یا دندانها زرد و قهوه ای رنگ می شوند که به این حالت فلوروزیس می گویند وقتی فلوروزیس خیلی شدید باشد، مینای دندان نرم و مانند سنگ پا، سوراخ سوراخ میشود.
نکات لازم نکات لازم در استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید0.2 درصد در مدارس:
هر بطری ۲۵۰ سی سی دهانشویه برای مصرف یکسال هر دانش آموز کافی است
هفته ای یکبار حدود ۵ سی سی (به اندازه درب بطری) از دهانشویه در هر بار، مصرف می شود.
هر دانش آموز باید یک بطری مجزا داشته باشد و نام و نام خانوادگی او بر روی آن درج گردد.
ده ساوه
پس از هر بار استفاده از دهانشویه ، درب بطری محکم بسته شود.
دانش آموزان اول ابتدایی بهتر است مراحل استفاده را چند بار با آب خالی تمرین کنند تا مطمئن شوید دهانشویه را قورت نمی دهنده
دهانشویه در طی سال تحصیلی حتما در مدرسه استفاده شود و پس از آموزش لازم به والدین در طول تعطیلات تابستانی به ایشان تحویل گردد تا دانش آموز بطور مرتب در منزل با نظارت والدین از دهانشویه استفاده نماید.
در جلسات اولیاء و مربیان جهت آگاهی والدین در رابطه با نقش فلوراید در تقویت دندانها و نحوه استفاده از دهانشویه صحبت شود.
محل نگهداری دهانشویه مناسب و باید به دور از نور شدید و حرارت باشد.
برای جذب بهتر و بیشتر فلوراید بهتر است دانش آموزان قبل از استفاده از دهان شویه های دندان های خودرا مسواک کنند و تا نیم ساعت پس از استفاده چیزی نخورد و نیاشامد وحتی دهان خودرا با آب نشوید.
ترجیحا روزمعینی در هفته جهت استفاده دانش آموزان تعیین گردد و اگر دانش آموزی در آن روز غایب بود حتما روز بعد از دهانشویه استفاده کند
نحوه استفاده از دهانشویه سدیم فلوراید:
حدود ۵ سی سی از دهانشویه برای هر دانش آموز در درب بطری بریزید.
برای پیشگیری از قورت دادن دهانشویه از دانش آموزان بخواهید که دهانشویه را به داخل دهان بریزند و سرشان را کمی به طرف جلو خم کنند.
سپس باید به مدت ۱ دقیقه دهانشویه را داخل دهان به گونه ای بچرخانند که تمام سطوح دندانها با آن تماس پیدا کرده و سپس آنرا بیرون بریزند.
لازم است به دانش آموزان یادآوری گردد که پس از مصرف دهانشویه، تا مدت نیم ساعت چیزی نخورند و نیاشامند.
نکته قابل توجه :
اگر مقدار کمی از دهانشویه قورت داده شود نگران نشوید، چون مقدار فلوراید آن ناچیز است؛ ولی اگر مقدار زیادی از آن قورت داده شود، باید:
مقداری شیر یا داروی ضد اسید معده (مثل شیر منیزیم یا آلومینیوم ام جی اس) که از جذب فلوراید جلوگیری می کند، به او بخورانید.
دانش آموز را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع دهید.
 
فیشور سیلانت
مسدود کردن شیارهای دندانی توسط فیشور سیلانت
شیارها و فرورفتگیهای عمیق سطح جونده دندانها جزء مناطق مستعد آغاز پوسیدگیهای دندانی شناخته شده اند و با موهای مسواک به راحتی قابل تمیز کردن نیستند. جهت جلوگیری از تجمع مواد غذایی در این نواحی دور از دسترس و متعاقب آن جلوگیری از پوسیدگی، دندانپزشک با مواد مخصوص فیشور سیلانت این شیارها را پر کرده و مسدود می کند که باعث می شود مواد غذایی دیگر به آن نواحی دسترسی نداشته باشند با این روش راحت و کم هزینه احتمال پوسیدگی دندانها بسیار کاهش می یابد.
تغذیه
تغذیه و اهمیت آن
تغذیه و رژیم غذایی نقش مهمی در رشد و نمو دندان، سلامت بافت لثه و دهان، استحکام استخوان، جلوگیری و کنترل بیماریهای حفره دهان دارد . تغذیه در ۲ زمان بیشترین تأثیر را بر رشد و معدنی شدن دندان ایفا می کند:
١. زمانی که دندان در حال شکل گیری است (قبل از رویش و دندان)
۲. پس از رویش دندان در دهان
نحوه تغذیه در دوران بارداری بر شکل گیری و تکامل صحیح دندان مؤثر است. بنابراین نیاز به ویتامینهای C ،A و D، کلسیم و فسفر جهت شکل گیری دندانهای مقاوم در این دوران وجود دارد. بر طبق مطالعات بعمل آمده، بعضی از مواد غذایی نسبت به مواد دیگر خاصیت پوسیدگی زایی بیشتری دارند. از جمله آنها دسته کربوهیدراتها (مواد نشاسته ای و قندی) می باشند، این مواد وقتی با میکروبهای دهان در تماس باشند، می توانند PH بزاق را تا حد ۵/۵ یا کمتر کاهش دهند و آنرا اسیدی کنند. میکروبهایی هم که در پلاک میکروبی وجود دارند، از این مواد تغذیه می کنند. در اثر فعالیت این میکروبها نیز اسید تولید می شود. تولید اسید تقریبا ۲ تا ۵ دقیقه پس از خوردن مواد قندی شروع شده و تا حدود یک ساعت پس از آن، محیط دهان در حالت اسیدی باقی می ماند تا به حالت عادی برگردد. اسیدی که بعلت خوردن مواد قندی ایجاد می گردد، رفته رفته مینای دندان را حل کرده و سبب پوسیدگی دندان می شود.
بطور کلی پوسیدگی زایی مواد غذایی تحت تأثیر عوامل زیر قرار می گیرد:
شکل ماده غذایی: شکل ماده غذایی (بصورت جامد یا مایع بودن) مدت زمان تماس دندان با ماده غذایی را مشخص می کند. همین امر مدت اسیدی بودن محیط دهان را تحت تأثیر قرار می دهد. مایعات معمولا سریع از محیط دهان پاک می شوند و قدرت چسبندگی کمتری به دندان دارند. غذاهای جامد مانند چیپسها و شیرینیجات پس از جویدن، روی دندانها (بخصوص سطح دندانها) قرار می گیرند و به آسانی تمیز نشده و مدت زمان بیشتری در دهان باقی می مانند؛ لذا خاصیت پوسیدگی زایی بیشتری دارند.
 قوام ماده غذایی : غذاهایی که قدرت چسبندگی بیشتری بر سطح دندانها دارند (مثل چیپس ، انواع بیسکویت و شکلات) مدت زمان طولانی تری در تماس با دندان می باشند. بنابراین میزان پوسیدگی زایی آنها بیشتر خواهد بود.
دفعات مصرف مواد غذایی: اگر مقدار زیادی شیرینی در یک وعده خورده شود و پس از آن دهان با مسواک (در صورت عدم وجود، با آب خالی) شسته شود، در مقایسه با اینکه میزان شیرینی به میزان کمتر و در وعده های بیشتر مصرف شود، احتمال ابتلا به پوسیدگی را پایین می آورد.
غذاها و مایعاتی که همراه با هم مصرف می شوند: بطور مثال، موز قدرت چسبندگی و تخمیر بالایی دارد؛ اما وقتی با شیر خورده می شود، از قدرت چسبندگی آن کاسته می شود و بالعکس مصرف مایعات پوسیدگی زا از جمله انواع نوشابه ها بهمراه مواد غذایی دیگر، فرصت مناسب برای تولید اسید را فراهم می کنند
با وجود موارد بالا، آیا می توانیم مواد قندی را بطور کلی از غذا های روزانه خود خارج کنیم؟
نکات قابل توجه :
بین غذاهای روزانه، بهتر است بجای شیرینی از میوه های تازه و سبزیجات استفاده کنید.
مصرف مواد قندی را محدود به وعده های اصلی غذایی (صبحانه، نهار و شام) کنید که پس از آن شستشوی دهان انجام می گیرد. در فاصله بین دو وعده غذایی اصلی، تا آنجا که ممکن است، از خوردن مواد قندی پرهیز نمایید. زیرا همانطور که بیان شد ، هر قدر دفعات خوردن مواد قندی بیشتر باشد، خطر پوسیدگی دندانها هم بیشتر می شود.
پس از مصرف هر نوع ماده قندی، لازم است بلافاصله دندانها را مسواک کنید. در صورت عدم دسترسی، حتما چند مرتبه دهان و دندان را با آب شستشو دهید.