دندان ها
تعریف: دندان ها عبارت از اعضای سفید رنگ و سخت بوده که در کنار آزاد و یا سنخی (Processus alveolaris) استخوان های فک علوی و سفلی غرس می باشند.
وظایف دندان ها:
1. جویدن
2. صحبت کردن
3. حفظ زیبایی صورت
انواع دندان ها:
معمولا دندان ها را بر اساس وظیفه ای که دارند در سه گروه قرار می دهند:
1. دندان های پیشین یا قدامی که عمل بریدن یا قطع کردن غذا را انجام داده و در زیبایی نقش دارند.
2. دندان های نیش که عمل پاره کردن غذا را انجام می دهند.
3. دندان های آسیاب که عمل جویدن و نرم کردن غذا را به عهده دارند.
هر دندان از دو قسمت تشکیل گردیده است که عبارت اند از:
• جذر دندان یا Radix dents که در الویول فک غرس بوده، این قسمت در نهایت به یک زروه به نام Apex ختم می شود.
• تاج دندان یا Crown dents که بالاتر از الويول قرار داشته و به چشم دیده می شود. تاج دارای یک وجه Labial است که به طرف لب ها، یک وجه Lingual که به طرف زبان، وجه Contact که با دندان های مجاور در سطح Approximal در تماس بوده و بلاخره یک وجه Masticator دارد که با دندان های متقابل در تماس است.
دندان ها از جمله اعضای بسیار مهم جوف دهن بوده و هر انسان دارای دو دوره دندانی می باشد.
1. دندان های اولیه با شیری Primary Or Deciduous Teeth
2. دندان های ثانویه یا دائمی Secondary or Permanent Teeth
دندان های شیری اولین ست دندان های انسان بوده که در جوف دهن خروج می کنند، در حدود شش ماهگی شروع و تا دو و نیم سالگی تکمیل شده و تعداد آنها به 20 دندان می رسد که 10 واحد دندان در فک بالا و 10 واحد دیگر در فک پایین به صورت منظم در اقواس فکی قرار می گیرند و از 6 تا 12 سالگی به مرور زمان می افتند و به جای آن ها دندان های دایمی رویش می کنند که این دندان ها تا پایان عمر در دهان باقی می مانند.
در هر Quadrant یا نصف فكك، دندان های انسيسور (سنترال و لترال)، کنین (Cuspid)، مولر اول و دوم قرار دارند. اما دندان های دایمی که جایگزین دندان های شیری می شوند، در سن 6 یا 7 سالگی آغاز به خروج کرده و تعداد شان 32 واحد (در هر نصف فک هشت واحد) می باشد. شامل دندان های انسيسور (سنترال، لترال)، کنین،
پریمولر های اول و دوم (Bicuspid) و دندان های مولر اول و دوم و سوم
هر دندان شامل تاج (که در بر گیرنده Pulp Chamber) و یک یا بیشتر ریشه می باشد که در بر گیرنده کانال های پالپی) می باشد. تاج اناتومیکی توسط مینای دندان پوشیده شده که سخت ترین قسمت دندان را تشکیل می دهد.
بر روی سطوح جونده (Occlusal Surface) دندان های پریمولر و مولر، دو و یا بیشتر کاسپ ها که توسط شیارها و درزها جدا شده اند وجود دارد. کنار انسیزال دندان های انسیسور هموار تر و نازک تر است. دندان های کنین دارای یک کاسپ یا یک نو می باشند. سطوحی از دندان های پریمولر و مولر که در تماس با رخسار هستند به نام سطح باکال یا Buccal surface و یا سطح وجهی یا Facial Surface، سطح دندان های انسيسور و کنین که در تماس با لب ها هستند به نام به نام سطح Labial ويا Facial، سطوح دندان های فک علوی که به طرف کام میباشند به نام سطح کامی یا Palatal، اما سطوح دندان های فک سفلی که به طرف زبان متوجه می باشند به نام سطوح زبانی یا Lingual، سطوحی از دندان ها در هر قوس فکی که در تماس دندان های پهلوی هم هستند به نام سطح Proximal، سطوح Proximal دندان های پریمولر و مولر که به طرف خلف دهان متوجه هستند یعنی از خط وسط دور می شوند به نام سطوح Distal، سطوحی که به خط وسط یا قدام جوف دهن نزدیک می شوند به نام سطوح Mesial می گویند.
نسج اصلی دندان عاج یا Dentin است. عاج حمایت کننده مینای دندان (Enamel) بوده که تاج دندان را می پوشاند. عاج احاطه کننده نسج پالپ دندان است که توسط پالپ دندان Nerve supply Blood، وظایف Immunologic و Regenerative عاج محیا میگردد. عاج توسط حجرات Odentoblast ساخته می شود. حجرات او دنتوبلاست سطوح محیطی پالپ را پوشانده و عاج را تولید و منرالیزه می کنند.
در میان ساختمان های عاج توبول های عاجی وجود دارند که در تعدادی از این توبول های عاجی نهایات عصبی ( Nerve Endings) وجود دارد که با او دنتوبلاست ها و یا سایر نهایات عصبی یکجا شده و مسئول احساس درد در عاج دندان هستند. او دنتوبلاست ها مسئول دفاع دندان در برابر پوسیدگی (Caries) از طريق مسدود کردن (Sealing) سريع توبول هاي عاجي و جايگزين كردن عاج ديگر مي باشند. ميناي دندان محتوي منشورهاي مينايي
و ساختار هاي كرستالي Hydroxy apatite است. مينا توسط حجراتي به نام Ameloblast شكل مي گيرد.
زمانيكه دندان ها در جوف دهن خروج مي كنند، حجرات اميلوبلاست ناپديد مي شوند، بنابراين اگر مينا تخريب
شود خاصيت ترميم بيولوژيكي دوباره را ندارد.
: Supporting Tissue of tooth انساج حمايوي دندان
دندان ها توسط Alveolar bone يا استخوان الويول حمايت مي شوند و توسط الياف كولاژني ليگامنت
پريودنتال در موقعيت خود تثبيت مي گردند. الياف كولاژن ليگامنت پريودنتال داخل سمنتوم شده كه قسمت
خارجي ريشه دندان را مي پوشاند. سمنتوم بخشي از دندان بوده كه وظايف اصلي آن ايجاد تكيه گاه براي الياف
ليگامنت پريودنتال است. سمنتوم توسط حجرات Cementoblast توليد شده و مانند دنتين داراي ماتريكس
كولاژني است. سمنتوم پوشاننده ريشه دندان كه نزديك به تاج دندان است بدون حجره يا Acelluler است. اما
سمنتوم پوشاننده ناحيه Apex و نواحي Furcation دندان هاي چند جذري حجروي يا Celluler مي باشند.
پالپ دندان
پالپ نسج منضم وعايي بوده كه شامل اعصاب، اوعيه دموي، ماده زمينه اي، مايعات بين الخلالي، اودنتوبلاست ها،
فيبروبلاست ها و ديگر تركيبات حجروي مي باشد. اطراف اين نسج را Dentin ساخته و آن را محافظت مي كند.
پالپ به دو قسمت تقسيم شده است:
1. پالپ تاجي Coronal pulp يا :Chamber pulp كه تا ناحيه تاج و عنق دندان قرار دارد.
2. پالپ ريشه دندان Radicular pulp: كه در ريشه دندان از عنق شروع و تا Apex دندان امتداد دارد.از طريق يك شعبه به نام Foramen apical سيستم وعايي، عصبي، لمفاوي دندان داخل پالپ دندان می شود. همچنان يك تعداد Co lateral ها در ريشه دندان وجود داشته كه پريودنشيوم را به داخل كانال دندان ارتباط مي دهد. شكل پالپ دندان تقريبا به شكل Occlusal تاج دندان مي باشد. كه مثلا در دندان هاي مولر براي هر توبركول يك Horn يا شاخ پالپ قرار دارد.
اولین وظیفه پالپ عبارت از سازندگی است که با ساختن دنتین توسط اودنتوبلاست ها شروع می شود. و بعد از تشکیل دندان بعضی از وظایف ثانویه پالپ مانند حسیت و دفاع به وجود آمده و هر گونه آسیب به پالپ ممکن است موجب بوجود امدن ناراحتی و بیماري شود.
وظایف پالپ
پالپ داراي چهار وظیفه عمده می باشد:
١. تعمیري ٢. تغذیوي ٣. دفاعی ٤. حسی
تعمیري: پالپ در ابتدا سبب تکامل دنتین می شود، هنگامی که دنتین ساخته شد تشکیل مینا شروع می
شود.
• در جریان شروع تکامل دندان ها، ساخته شدن Primary Dentine (عاج ابتدائی) یک پروسه سریع بوده که قبل از خروج دندان تشکیل می شود.
• Secondary Dentine (عاج ثانویه) بعد از خروج دندان و با افزایش سن بوجود می آید. یا عبارت از لایه عاجی بوده که بعد از شکل گرفتن کامل ریشه دندان بوجود می آید. این عاج حاوي مقادیر کلسیم، فاسفورس و ماتریکس کولاژنی بسیار کمتري نسبت به عاج اولیه می باشد. رشد آن نسبت به عاج اولیه آهسته تر بوده، معمولا داراي رنگ زرد کمرنگ بوده و بیشترین حجم عاج را تشکیل می دهد.
• Tertiary Dentine که همچنان به نام هاي عاج ثالثه یا سومی، Reparative، Irregular، Irritation و Sclerotic نیز یاد می شود، در نتیجه تروما به حجرات اودنتوبلاست، مانند تروماهاي Thermal، Chemical، Bacterial، Mechanical یا پروسه هاي تخریبی Caries، Occlusal Wear و Fracture بوجود می آید. و عبارت از التیام دندان با مواد جدید به منظور محافظت از Pulp chamber و نهایتا محافظت از دندان. و جلوگیري از به وجود آمدن آبسه و عفونت ها می باشد. این سازندگی محدود به محل آسیب است. این عاج به راحتی قابل تشخیص بوده که رنگ آن تاریک، متمایل به رنگ سیاه یا Dark بوده و داراي توبولهاي عاجی کمتر و Density زیادتري نسبت به عاج اولیه و ثانویه می باشد و به مدت ٣ تا ٤ هفته تشکیل می گردد.
تغذیه: پالپ از طریق مایع توبولی تغذیه دنتین را به عهده دارد.
دفاع: اودنتوبلاست ها در مقابل آسیب وارده به دندان به خصوص هنگامی که ضخامت دنتین اولیه توسط کاریس، تروما یا آماده ساختن دندان جهت تداوي پروتیز کم می شود، دنتین را می سازند و همچنان دنتین در نواحی که ارتباط آن از بین رفته مثل اکسپوز (برهنه شدن) پالپ، دوباره ساخته می شود. این عمل توسط مهاجرت اودنتوبلاست ها یا حجرات شبیه اودنتوبلاست به ناحیه اکسپوز شده انجام شده و دنتینی که ساخته می شود از نظر ساختمانی شباهت به دنتین فیزیولوژیک نداشته و قدرت دفاعی آن نسبت به دنتین فیزیولوژیک کمتر است.
حسی: پالپ از طریق سیستم عصبی، تحریکات دریافت شده توسط مینا و دنتین را به مراکز سیستم عصبی بالاتر هدایت می کند و این تحریکات در کلینیک به عنوان درد ابراز می شود. مطالعات فیزیولوژیک نشان داده که پالپ حرارت و لمس را احساس می کند.
Periradicular Tissues یا انساج اطراف ریشه دندان:
شامل Cementum، Alveolar process و Periodontal Ligament می باشد.
١:Cementum . نسج شبیه به استخوان است که ریشه را می پوشاند و محل مناسب را جهت چسبیدن الیاف اصلی پریودنتال به وجود می آورد. سمنتوم یک نسج بدون اوعیه بوده و تغذي آن از طریق
Periodontal ligament صورت می گیرد. عمده ترین وظیفه سمنتوم عبارت از ترمیم تحلیل ریشه است و همچنان سمنتوم وظیفه محافظوي نیز دارد و در برابر Resorption نسبت به عظم مقاوم تر است. زیرا یک نسج بدون اوعیه بوده و همچنان تعمیر و تقویه پریودنشیوم و Seal کانال هاي فرعی و Foramen apical بعد از تداوي کانال از جمله وظایف سمنتوم می باشد.
٢:Periodontal Ligament . مانند پالپ یک نسج منظم مخصوص است. وظیفه آن زیاد تر به موجودیت الیاف کولاژن بستگی دارد که دندان را ثابت نگهداشته و فشار هاي وارده در هنگام جویدن را جذب و مانع از انتقال فشار به استخوان الویول می گردد.
٣:Alveolar Process . عبارت از قسمتی از استخوان هاي فکین بوده که ریشه دندان ها در داخل آنها قرار گرفته اند، یا به عبارتی لانه و ساکت ریشه دندان می باشند.
دندان هاي دائمی
عبارت از یک گروپ دندان هایی اند که به تعقیب دندان هاي شیري خروج نموده و وظیفه تغذي، تکلم و زیبایی یک شخص را تا اخیر حیات دندانی آن تامین می نمایند. این دندان ها نسبت به دندان هاي شیري تاج و جذر بزرگ تر داشته که از نگاه Mineralization مستحکم تر می باشند. یک تعداد آن ها جانشین دندان هاي شیري شده، ١٢ عدد دیگر در محل هاي جدید خروج می نمایند. در دوره دندان هاي شیري، دندان Premolar و دندان عقل یا مولر سوم وجود نداشته و در دوره دندان هاي دائمی افزود می گردند. این دندان ها داراي ضخامت مناسب و قوي بوده که بتوانند در مقابل نیرو هاي مغذي مقاومت نمایند. تکامل این ها هم در داخل رحمی و خارج رحمی صورت می گیرد. خروج این دندان ها از ٦ تا ٧ سالگی آغاز شده و الی خروج مولر سوم بین ١٨ تا ٢٥ سالگی دوام می نماید.
حرکات فیزیولوژیک خروج دندان
دندان در اثناي خروج یک سلسله حرکات مغلق فیزیولوژیک را انجام می دهد. که این حرکات فیزیولوژیک در سه مرحله صورت می گیرد.
مرحله اول: حرکات قبل از خروج: عبارت از حرکاتی اند که جسم دندان هاي شیري و دائمی قبل از آن که شروع به خروج نمایند در داخل فک انجام می دهند. از آنجایی که جسم جرم دندانی به سرعت رشد می نماید، ازدحامی بخصوص در ناحیه قدامی فک به وجود می آید که به تدریج با طویل شدن فک از این ازدحام کاسته می شود و دندان هاي مولر دوم شیري به طرف خلف و دندان هاي قدامی به طرف قدام حرکت می کنند. فکین نیز از نظر طول، عرض و ارتفاع خویش افزایش می یابند. موجودیت فاصله زیاد بین جرم ها باعث رشد و انکشاف سریع جرم ها می گردد. جرم دندان هاي دائمی نیز مانند جرم دندان هاي شیري طرق مشابهی را طی می نمایند و فرق آن در این است که در دوره دندان هاي دائمی تحلیل ریشه دندان هاي شیري نیز در پروسه خروج دندان سهم ارزنده دارد.
مرحله دوم: حرکات خروجی دندان: عبارت از حرکاتی هستند که دندان از محل استقرار خود در عظم فکین انجام می دهد تا در جوف دهن به موقعیت عملی خود در حالت اکلوژن برسد. میکانیزم خروج براي دندان هاي شیري و دائمی یکسان است. این حرکات، دندان را از موقعیت تکاملی آن در داخل فک به موقعیت وظیفوي در پلان اکلوزالی می رساند. خروج حقیقی دندان یعنی زمانیکه دندان بیره را می شگافد و تنها قسمتی از دندان خروج می نماید.
هنگامی که دندان در حال رویش یا خروج، در جوف دهن پدیدار می شود در معرض عوامل محیطی قرار می گیرد که این عوامل به تعیین وضعیت نهایی آن در قوس دندانی کمک می کنند. نیرو هاي عضلاتی زبان، رخسار و لب ها نیز همانند نیرو هاي حاصل از تماس دندانها در حال خروج با دندان هاي خروج نیافته به دندان وارد می گردد.
عادت مکیدن انگشت شصت در کودکی مثال واضحی از تعیین محل دندان بر اثر عوامل محیطی است.
مرحله سوم: حرکات بعد از خروج دندان: این حرکات موقعیت دندان خروج یافته را که در حالت اکلوزالی قرار دارد، خصوصا زمانی که فک ها به رشد خود ادامه دهند، حفظ می نماید. حرکات بعد از خروج دندان، حرکاتی هستند که پس از آن که دندان وضعیت وظیفوي خود را در پلان اکلوزال بدست آورد انجام میدهد.
این حرکات را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:
• حرکاتی که براي تطابق با فک در حال رشد انجام می دهد
• حرکاتی که براي پوشش مداوم سطح اکلوزال انجام میدهد.
• حرکاتی که براي پوشش انترپروگزیمل انجام میدهد.
اختلالات تکاملی دندان ها
اختلالات تکاملی در تعداد دندان ها:
Anodontia عبارت از نبودن دندان ها در فکین می باشد، که به دو نوع Total و Partial می باشد. نبودن دندان ها زیاد تر به دلایل ولادي واقع می شود.
: Total anodontia در این شکل تمام دندان ها به صورت مجموعی موجود نمی باشند. و هر دو دوره دندان هاي شیري و دائمی خروج نمی نمایند. در این حالت جرم یا فولیکول دندان ها وجود ندارد که در فکین ظاهر شود. این وضعیت بسیار نادر می باشد.
: Partial anodontia در این شکل کمبود قسمی دندان ها به شکل ولادي در یک فک واقع می گردد. یعنی تعدادي از دندان ها مفقود می باشند و نظر به حالت Total anodontia بیشتر دیده می شود. Partial anodontia را به نام ( :Hypodontia کمبود یک یا بیشتر دندان) و :Oligodontia) کمبود بیش از ٦ دندان) نیز یاد می کنند.
: Hyperdontia افزایش جوانه هاي دندانی
:Supernumerary teeth افزایش تعداد دندان ها
اختلالات تکاملی در اندازه دندان ها:
:Microdontia عبارت از کوچک بودن دندان ها نظر به سایز نارمل آن می باشد.
سه نوع آن تا حال شناخته شده است:
١True Generalized Microdontia . (شکل حقیقی عمومی): در این شکل Microdontia
تمام دندان هاي علوي و سفلی کوچک می باشند. این حالت نادر بوده و علت آن را بعضا وابسته به Pituitary dwarfism می دانند. که Pituitary dwarfism در اثر یک دفکت در غده نخامیه یا Pituitary gland که باعث کمبود هورمون نشو و نما یا Growth hormone می شود، به وجود می آید. یعنی در این شکل دندان از نگاه فورم خود مشابه با دندان هاي نارمل بوده اما از نگاه سایز کوچک تر می باشند.
٢Relative generalized Microdontia . (شکل نسبی عمومی): در این شکل دندان شکل دندان نارمل را داشته و خفیفا کوچک تر می باشد. در این شکل زیاد تر فاکتور هاي ارثی و فامیلی را ذیدخل می دانند.
٣:Single Microdontia . فقط در یک دندان واقع شده، زیاد تر عمومیت داشته و بیشتر در دندان Lateral علوي دائمی و دندان مولر سوم علوي دیده می شود و دندان زیاد تر به دلایل ولادي کوچک می باشد. بعضا دندان Premolar علوي و سفلی نیز Microdontia نشان می دهند. چون زیاد تر دندان Lateral علوي Microdontia نشان داده به نام Peg lateral tooth (دندان میخی) یاد می شود. چون Tubercul هاي Mesial و Distal به دلایل نا معلوم مفقود می باشد، دندان شکل Peg (میخ) را می گیرد و اندازه آن نیز کوچک می باشد.
ریشه دندان ها در Microdontia همیشه کوتاه اما شکل نارمل را داشته می باشد. چون Supernumerary teeth از نگاه سایز کوچک می باشد باید با Microdontia تشخیص تفریقی گردد.
Macrodontia شکل متضاد Microdontia بوده و عبارت از بزرگ بودن دندان نظر به سایز نارمل آن می باشد و به سه نوع می باشد.
١True Generalized Macrodontia . (شکل حقیقی عمومی): در این شکل تمام دندان ها نظر به حالت نارمل بزرگ تر می باشند. و علت آن را هم Pituitary Gigantism می دانند. Pituitary Gigantism عبارت از یک نشوونماي غیر نارمل بوده که در اثر ازدیاد ترشح Growth hormone به نام Somatotropin از غده نخامیه به وجود می آید. این حالت بسیار کم دیده می شود.
٢Relative generalized Macrodontia . (شکل نسبی عمومی):
وقتی تشخیص می گردد که در یک فک کوچک، دندان هاي بزرگ جا به جا شده باشند و دندان هاي خفیفا بزرگی را نشان می دهد. زیاد تر فاکتور هاي ارثی را در این وضعیت ذیدخل می دانند.
٣:Single Macrodontia . به شکل نسبی آنقدر عمومیت نداشته لاکن بعضا دیده شده است. ایتیولوژي آن هم نامعلوم است. در این شکل صرف یک دندان نظر به دندان هاي دیگر بسیار بزرگ معلوم شده که نمایندگی از Macrodontia می کند. باید با Fusion که دو دندان و یا مقدار اضافی جرم با هم اتحاد می کنند و بزرگ تر معلوم می شوند، تشخیص تفریقی گردد. چرا که Fusion در اثر اتحاد دو جرم دندان که به کلی نارمل هستند به وجود می آید و مربوط به زمان انکشاف دندان ها می باشد.
Macrodontia اکثرا به صورت Local واقع شده، در صورتیکه مناصفه وجه یک Hypertrophy نشان بدهد دندان هاي همان طرف ممکن Macrodontia نشان بدهند. در حالیکه مناصفه سالم سایز نارمل خود را دارا می باشد.
حالات غیر طبیعی شکل دندان ها:
:Dense in dente دندان در بین دندان
:Dilaceration در این حالت یک زاویه یا خمیدگی در ریشه یا تاج دندان جدیدا تشکیل شده وجود دارد، که احتمالا در اثر ضربه وارده طی تشکیل دندان ایجاد می شود.
Fusion (اتصال یا اتحاد دندان ها): عبارت از اتصال جنینی اعضاي دندانی است که به طور عادي از هم جدا می باشند. اگر زود اتفاق بیفتد دو دندان در حال تکامل با هم یکی شده و یک دندان را نشان می دهند. که تقریبا داراي اندازه عادي می باشد. اگر این حالت در مرحله دیرتر تکامل دندان ها پیش آید، یک دندان تقریبا دو برابر اندازه معمول است. یا دندانی که تاج آن از دو بخش تشکیل شده ایجاد می شود. در فیوژن تاج همیشه متصل است و کانال هاي ریشه دندان ممکن است مجزا و یا متصل باشند. در این حالت معمولا دو دوره دندانی به ملاحظه می رسد.
:Gemination یک جوانه دندانی به شکل یک ریشه و دو تاج به هم پیوسته رشد می نماید.
:Concrescence عملا شکلی از فیوژن است که بعد از کامل شدن ریشه پیش می آید. دندان ها فقط به وسیله سمنت با هم متصل می باشند. تصور می شود که این حالت در نتیجه صدمات وارده یا ازدهام دندان ها همراه با استخوان دندانی باشد. که در نتیجه دو ریشه به هم نزدیک شده و به وسیله سمنت به هم اتصال می یابند. این حالت ممکن است قبل و یا بعد از خروج پیش آید.
:Supernumerary teeth عبارت از یک دندان اضافی است. عینا مانند دندان نارمل بوده داراي مینا، عاج، سمنت و پالپ می باشد. اما جسامت آن کوچک بوده، احتمالا مشابه دندان نارمل می باشد. اما بیشتر به شکل غیر نارمل مانند یک شی نوك دارمعلوم می شود. زیاد تر در بین دندان هاي سنترال علوي واقع شده و این از باعث یک قسمت اضافی جرم دندان مجاور به وجود می آید.
